Otomobillerin hareketini sağlayan; performans, konfor ve yakıt gibi konularda da doğrudan etkisi bulunan sistemlerden birisi şanzımandır. Peki motordan tekerleklere kadar aracın gücünü iletme görevi yüklenen şanzıman nedir, nasıl çalışır, görevi ve özellikleri nelerdir?
Şanzıman Nedir?
Şanzıman, motordan baskı balata ile aldığı dönme gücünü, şaft ve diferansiyele ileten aktarma organıdır. Böylece istenilen tork değerinde iletilen güç, aracın hareketini etkiler. Şanzıman gücü tekerleklere ileterek sadece aracın hareket etmesini değil; vites değişimi, hızın sabit olarak kalması, geri gidiş ve yüksek hızlara çıkıldığında tasarruf da sağlar. Ayrıca motor ile tekerlekler arasındaki gücü kesen aktarma organı da şanzımandır.
Şanzıman Nasıl Çalışır?
Aracın gücü motorda üretilir. Krank milinde üretilen devir hızı ve tork, debriyaj sistemi ile giriş miline aktarılır. Motordan alınan hız ve tork, şanzıman dişlileri tarafından değiştirilerek diferansiyele; diferansiyelden de aks milleri ile tekerlere iletilerek hareket sağlanır. Yani motor krank milinde üretilen devir hızı ile tork, şanzımanda değiştirilerek diferansiyele ve oradan da tekerleklere ulaşır.
Şanzıman Görevleri Nelerdir?
Şanzımanın, aracın hızı ve motor gücüne etkisi ile nasıl ivmeleneceği bakımından görevleri bulunur. Tüm şanzıman tiplerinde aynı olan bu görevler şunlardır:
• Otomatik vites kutusuna sahip araçlarda vites P konumunda iken güvenli parkı sağlar. Bu durumda şanzıman mekanik olarak kilitlenir ve böylece tekerleklerin dönme hareketi engellenir.
• Aracın çalıştığı ancak hareket etmediği durumlarda motorun çalışır durumda kalmasını sağlar. Aynı zamanda yerin eğimi ya da aracın kendi ivmesi sayesinde araç hareket ederken motora güç de ulaşmaz. Manuel şanzımanlı araçlarda boş vites, otomatik şanzımana sahip araçlarda ise vitesin N konumu olarak tanımlanır.
• Aracın ilk hareketini sağlar. Debriyaj vasıtasıyla dönme momenti artar ve araç kalkışı gerçekleşir. Bu da şanzıman tipine göre 1. vites ya da D olarak tanımlanır.
• Yolun ve trafiğin durumuna göre, aracın işleyişine en uygun hız ve tork seçimini sağlar. Ara vitesler ve D konumunun görevleridir.
• Aracın yüksek hızlarında bile yakıt tasarrufu sağlar. Düz vites kutusuna sahip araçlarda en yüksek vites, yüksek hızda ekonomik sürüşü mümkün kılar.
• Aracın geri yönde kalkışını ve hareketini sağlar. Bu hareket, vitesteki R konumu ile gerçekleşir.
Şanzımanın Parçaları ve Ana Elemanları Nelerdir?
Şanzımanın içerisinde, yapısına göre farklı elemanlar yer alabilir. Ana elemanlar ise şöyledir:
• Giriş mili (prizdirek bilyası)
• Ana mil (çıkış mili - tahrik mili)
• Grup mili
• Geri vitesi mekanizması
• Dişli grupları
• Kayıcı mil
• Her vites dişlisi için senkromeçler ve vites çatalı
Otomatik vites kutusuna sahip araçlarda farklı yapı elemanları, sistemleri ve otomatik şanzıman beyni de bulunur.
Şanzımanın Teorik Kullanımı
Seyir halindeki araçta motor devri, hız ve eğim gibi etkenler sebebiyle yükselip alçalabilir. Bu durumda şanzıman, tekerleklerin devir hızını yükseltip düşürebilir. Kademeli yapılan bu işlem hem konfor hem de ekonomik bir sürüş sağlar. Düz vites kutusuna sahip araçlarda bu işlev vites kolu ile yerine getirilir. Motor yüksek devir durumunda üst vitese, düşük devir durumunda ise düşük vitese alınarak rahatlatılır.
Önce debriyaj aracılığıyla motora ulaşan güç kesilir. Hızlanmak için üst vitese, yavaşlamak için alt vitese, motoru durdurmadan yavaşlamak için boş vitese, geri gitmek için de geri vitese geçilir. Son olarak da yine debriyaj aracılığıyla vitese göre motor gücü ile tekerleklerin bağlantısı kurulur.
Şanzımanın Pratik Kullanımı
Otomatik vites kutusuna sahip araçlarda sürücünün gaz ile fren kullanımına göre vites geçişleri kendiliğinden gerçekleşir. Bu durumda sürücünün yola göre yapması gereken bir hamle bulunmaz. Ancak düz vites kutusuna sahip araçlarda sürücü rampa, trafik yoğunluğu, eğimli park gibi durumlarda bir tehlikeye sebep olmamak için tecrübe edinmelidir. Debriyaj ile fren arasında uyumun olmaması halinde araç kayabilir, motor durabilir, fren ve debriyaj sisteminde hasar oluşabilir.
Şanzıman Çeşitleri Nelerdir?
Şanzıman çeşitleri üçe ayrılır:
• Otomatik
• Yarı Otomatik
• Manuel
Otomatik Şanzımanın Özellikleri Nelerdir?
Debriyaj sisteminin bulunmadığı bu tip şanzımanda vites, beyin tarafından otomatik olarak değiştirilir. Vites geçişleri yarı otomatik modellere göre daha az hissedilir, motor devrini takip etme ihtiyacı duyulmaz. En önemli özellik olarak kullanıcılara konfor ve tasarruf sunar. Kimi otomatik şanzımana sahip araçlarda manuel vites değiştirme özelliği de mevcuttur.
Yarı Otomatik Şanzımanın Özellikleri Nelerdir?
Robotize ya da kuru şanzıman olarak da bilinir. Beyin, sürücü yerine debriyaja otomatik olarak basarak vites değişimini sağlar. Sürücü dilerse manuel olarak düz vitesli olarak da kullanabilir. “F1 vites nedir?” sorusunun da cevabı olan bu şanzıman tipinde vites, direksiyon arkasında bulunan kulakçıklar ile manuel olarak da değiştirilebilir.
Manuel Şanzımanın Özellikleri Nelerdir?
Manuel vites kutusuna sahip araçlarda vites, sürücü tarafından elle değiştirilir. Debriyaja basılarak motor ile tekerlekler arasındaki güç bağlantısı kesilir, vites değiştirdikten sonra debriyaj bırakılır. Debriyajın bırakılması ile tekerlere yeniden güç ulaşır.
En İyi Otomatik Şanzıman Hangisidir?
En iyi otomatik şanzıman, kullanım şekli ve araçtan beklentilere göre değişiklik gösterir. Bazı firmalar kendi ürettiği şanzımanları, bazıları ise ortak modelleri tercih eder. Alfa Romeo TCT, PSA Grubu EAT, Ford Powershift, Renault EDC, Fiat ise Dualogic şanzıman kullanır. Diğer önemli otomatik ve yarı otomatik şanzıman çeşitleri ise şöyledir:
• DCT Şanzıman: DCT şanzıman çift kavramalı şanzımandır. Pürüzsüz vites geçişi ile performansa ek olarak yakıt tasarrufu sağlamak da amaçlanır.
• DSG Şanzıman: DSG de çift kavramalı, otomatikleştirilmiş bir manuel şanzımandır. Bu modele sahip vites kutularında vites geçişleri oldukça hızlı olup patenti Volkswagen şirketine aittir.
• CVT Şanzıman: Sarsıntısız ve gürültüsüz vites geçişlerine sahip olması ile bilinir. Tam otomatik olup büyük çoğunluğunda tork konvertörü kullanılır. Vites değiştirirken motor dalgalanması olmaz.
Şanzıman Neden Arızalanır?
Şanzıman arızaları parça ömrü ile alakalı olabileceği gibi, çoğunlukla kullanım hatasından dolayı ortaya çıkar. Manuel vites kutusuna sahip araçlarda vitesi tam değiştirmemek ya da yarım debriyaj ile değiştirmek dişlilere zarar verir. Yine sert vites geçişleri de bu tip vites kutularında parça ömrünü kısaltır. Tüm şanzımanlar için bozuk zeminde araç kullanmak, ani fren yapmak ve uzun süre yoğun trafikte kullanım da parça ömründe etkilidir. Bakımları zamanında yapılmamış araçlar, yolda kalmaya ve ciddi masraflara sebep olabilir.
Şanzımanın Bakımı Nasıl Olur?
Her aracın kataloğunda bakım aralığı ve değişmesi gereken parçalar belirtilir. Kullanım şekli, yol durumu ve birçok etken sebebi ile bakım aralığından önce parçalar zarar görmüş olabilir. Bu sebeple her bakım aralığında kontrol edilir, belirtilen aralıklarda da yağ ve parça değişimi yapılır.
Şanzımanın Ömrü Nasıl Uzatılır?
Şanzıman ömrünü uzatan iki etken bulunur. Bunlar her marka ve modelin kataloğunda yer alan uygun parçaların kullanılması ve kullanım hatalarından kaçınmaktır. Bakımları zamanında yapılan araçlar, kullanım hatası yapılmadığı sürece kolay kolay arıza vermez.
Manuel vites kutusuna sahip araçlarda debriyaja tam basmak ve vitesi tam değiştirmek parça sağlığı için büyük önem taşır. Tüm araçlarda en çok yapılan hatalardan birisi ise aracı el freni ile sabitlemeden vites değiştirmektir. Özellikle eğimli alanlarda araç el freni ile sabitlenerek şanzımana binecek yük engellenir, ardından vitesin konumu değiştirilir. Aksi takdirde vites kutusu hasar görebilir.
